Tuan Tabal - Penyebar Tarikat Ahmadiyah
pertama di Nusantara
Hubungan Syeikh Wan Ali bin Abdur Rahman
al-Kalantani dengan Tuan Tabal yang diriwayatkan sebagai saudara ipar dalam
Ruangan Agama, Utusan Malaysia, Isnin, 13 September 2004/28 Rejab 1425H, masih
dirasakan perlu diberi keterangan lanjut. Nama sebenarnya ialah Haji Abdul Samad
bin Muhammad Saleh Tabal al-Fathani al-Kalantani. Sebelum bergelar Tuan Tabal
beliau juga pernah digelar Tuan Kutan.
Para penulis Kelantan selama ini menyebut
bahawa isteri Tuan Tabal itu bernama Wan Tsum atau Wan Kaltsum anak Tok Semian.
Maklumat daripada keluarga ini di Terengganu menyebut bahawa Tok Semian adalah
nama gelar kepada Haji Abdur Rahman. Apabila kita teliti maklumat ini, maka
salasilah yang diperoleh dari Terengganu ada benarnya, kerana ayah Syeikh Wan
Ali Kutan dan Wan Kaltsum, adiknya memang bernama Abdur Rahman. Cuma ayah Abdur
Rahman di sini bernama Abdul Ghafur, sedangkan ayah Abdur Rahman pada konteks
isteri Tuan Tabal sebelum ini dikatakan bernama Lebai Muda. Kemungkinan Lebai
Muda di sini adalah nama gelar juga bagi Abdur Ghafur pada konteks datuk kepada
Syeikh Wan Ali Kutan dan saudaranya Wan Kaltsum tersebut.
Untuk lebih jelas, dari tulisan al-marhoum
di Bicara Agama dalam tajuk Syeikh Wan Senik Karisiqi moyang Syeikh Daud Al-Fathani.
Syeikh Muhammad Yusya' bin Abdul Ghafur, ayah pada Syeikh Jalaluddin, adalah
adik -beradik dengan Syeikh Abdur Rahman bin Abdul Ghafur. Syeikh Abdur Rahman
bin Abdul Ghafur adalah orang yang sama dengan Syeikh Wan Abdur Rahman
al-Kalantani, yang ketika mudanya tinggal di Lorong Tok Semian Kelantan.
Beliau juga digelar dengan Tok Semian.
Syeikh Abdur Rahman bin Abdul Ghafur berkahwin dengan Hajah Wan Zainab binti
Wan Abdul Qadir, anak perempuannya bernama Hajah Wan Kaltsum, menjadi isteri
Tuan Tabal al-Kalantani. Hajah Wan Kaltsum adalah kakak Syeikh Wan Ali Kutan,
dapat disemak dalam artikel tarikh 27 September 2004 atau dalam koleksi lepas.
KELAHIRAN DAN PENDIDIKAN
Ada pertikaian pendapat tentang tahun
kelahiran Tuan Tabal. Yang pertama mengatakan bahawa beliau lahir tahun 1816
Masihi, dan pendapat yang kedua menyebut tahun 1840 Masihi. Nik Abdul Aziz bin
Haji Nik Hassan dalam buku Sejarah Perkembangan Ulama Kelantan menentukan
bahawa Tuan Tabal lahir pada tahun 1840 Masihi, yang diikuti oleh Hamdan Hassan
dalam bukunya Tarekat Ahmadiyah di Malaysia Suatu Analisa Fakta Secara Ilmiah
(DBP, 1990, hlm.72). Disebabkan ada dua pendapat di atas, maka penulis masih
ragu dengan kedua-dua tahun yang disebutkan itu. Kedua-dua tahun yang
disebutkan penulis-penulis lain tidak menyebutkan tahun Arabiyahnya. Padahal
pada zaman itu tidak ada ulama kita mencatatkan tahun kelahiran dan tahun wafat
menggunakan tahun Masihi. Pemindahan dari tahun Arabiyah kepada tahun Masihi
sering terjadi kekeliruan, sebagai contoh Nik Abdul Aziz dalam buku yang sama
tersebut di atas (lihat hlm. 99) menyebut bahawa Syeikh Ahmad al-Fathani lahir
tahun 1872, padahal hanya salah menyalinnya sahaja daripada tulisan penulis
dalam majalah Dian bil. 49, 1972, yang penulis tulis tahun 1272 Hijrah bukan
1872 Masihi.
Tulisan terawal Tuan Tabal ialah
Munabbihul Ghafilin yang beliau selesaikan dalam tahun 1285 Hijrah yang jika
dijadikan tahun Masihi lebih kurang tahun 1868 Masihi, bererti ketika itu Tuan
Tabal baru berusia 28 tahun. Kitab yang tersebut itu walaupun nipis sahaja,
namun mencorakkan falsafah mistik peringkat tinggi, yang menurut tradisi ulama
dunia Melayu, ilmu tasawuf semacam itu tidak pernah ditulis oleh orang-orang
yang berumur 28 tahun. Walaupun mereka menguasai ilmu tasawuf, namun mereka
lebih suka menulis ilmu-ilmu yang bercorak zahir saja. Oleh sebab hal-hal yang
tersebut di atas tahun 1840 Masihi itu perlu penyelidikan lebih lanjut.
Setelah memperoleh ilmu di Patani, Tuan
Tabal melanjutkan pelajarannya ke Mekah. Oleh sebab ilmu Arabiyah beliau
kurang kemas sewaktu di Patani, beliau diperintah oleh gurunya Syeikh Muhammad
bin Sulaiman Hasbullah al-Makki memperdalam ilmu-ilmu Arabiyah itu daripada
Syeikh Ahmad al-Fathani, walaupun Syeikh Ahmad al-Fathani sendiri jauh lebih muda
daripada Tuan Tabal. Tuan Tabal lebih muda sedikit umurnya daripada Syeikh
Muhammad Zain al-Fathani, ayah kepada Syeikh Ahmad al-Fathani.
"...dipercayai Tuan Tabal adalah
orang pertama menyebarkan thariqat Ahmadiyah di Kelantan dan sekitarnya.."
Mengenai Tuan Tabal belajar kepada Syeikh
Ahmad al-Fathani itu sangat masyhur diceritakan oleh guru-guru pondok. Juga
telah dirakamkan berupa tulisan oleh beberapa orang di antaranya Muhammad
Uthman El-Muhammady, Hamdan Hassan (dalam buku yang sama di atas) dan
lain-lain. Namun demikian tulisan Hamdan Hassan mengenai kepulangan Tuan Tabal
dari Mekah sebelum tahun 1860 Masihi (lihat hlm. 74) masih meragukan. Sebab, dalam
tahun 1860 Masihi itu Syeikh Ahmad al-Fathani baru berumur 4 tahun, jadi dalam
tahun berapakah Tuan Tabal belajar kepada Syeikh Ahmad al-Fathani ? Sebab itu
mahu tidak mahu kita terpaksa memilih salah satu daripada dua, iaitu Tuan Tabal
benar pernah belajar kepada Syeikh Ahmad al-Fathani jauh sesudah tahun 1860
Masihi, atau Tuan Tabal tidak pernah belajar kepada Syeikh Ahmad al-Fathani
kerana ketika beliau turun dari Mekah pada tahun 1860 Masihi, Syeikh al-Fathani
masih kanak-kanak.
Tuan Tabal memang pernah belajar kepada Syeikh Ahmad al-Fathani, namun yang perlu penelitian ialah tahun-tahun yang bersangkutan dengan Tuan Tabal kerana masih banyak yang diragui. Ada pun tahun-tahun yang melibatkan Syeikh Ahmad al-Fathani mulai lahir, aktiviti kepelbagaian dalam kehidupan dan tarikh wafat semuanya cukup jelas kerana dokumen mengenai beliau memang tercatat secara teratur.
Dalam waktu yang sama Tuan Tabal, Syeikh Wan Ali Kutan dan Syeikh Ahmad al-Fathani menerima Thariqat Ahmadiyah daripada Sidi Syeikh Ibrahim ar-Rasyidi. Sidi Syeikh Ibrahim ar-Rasyidi adalah murid kepada Sidi Ahmad Idris, iaitu daripadanya dinisbahkan Thariqat Ahmadiyah yang tersebut. Oleh sebab Tuan Tabal pulang ke Kelantan sedangkan Syeikh Wan Ali Kutan dan Syeikh Ahmad al-Fathani tetap tinggal di Mekah, maka dipercayai Tuan Tabal adalah orang pertama menyebarkan thariqat tersebut di Kelantan dan sekitarnya, atau tempat-tempat lain di Nusantara.
Tuan Tabal memang pernah belajar kepada Syeikh Ahmad al-Fathani, namun yang perlu penelitian ialah tahun-tahun yang bersangkutan dengan Tuan Tabal kerana masih banyak yang diragui. Ada pun tahun-tahun yang melibatkan Syeikh Ahmad al-Fathani mulai lahir, aktiviti kepelbagaian dalam kehidupan dan tarikh wafat semuanya cukup jelas kerana dokumen mengenai beliau memang tercatat secara teratur.
Dalam waktu yang sama Tuan Tabal, Syeikh Wan Ali Kutan dan Syeikh Ahmad al-Fathani menerima Thariqat Ahmadiyah daripada Sidi Syeikh Ibrahim ar-Rasyidi. Sidi Syeikh Ibrahim ar-Rasyidi adalah murid kepada Sidi Ahmad Idris, iaitu daripadanya dinisbahkan Thariqat Ahmadiyah yang tersebut. Oleh sebab Tuan Tabal pulang ke Kelantan sedangkan Syeikh Wan Ali Kutan dan Syeikh Ahmad al-Fathani tetap tinggal di Mekah, maka dipercayai Tuan Tabal adalah orang pertama menyebarkan thariqat tersebut di Kelantan dan sekitarnya, atau tempat-tempat lain di Nusantara.
AKTIVITI
Maklumat mengenai Tuan Tabal, pengamal Thariqat Ahmadiyah yang tersebut dapat disemak daripada surat Raja Kelantan ibnu Sultan Muhammad kepada Syeikh Ahmad al-Fathani tarikh 14 Ramadan 1323 Hijrah, tertulis,''... orang yang dahulu beberapa banyak terima Thariqat Rasyidi, seperti Tuan Haji Abdus Shamad Tabal ...'' Dipercayai beliau telah mengajar thariqat yang tersebut terutama kepada anak-anak beliau.
Bagaimanapun pengajaran Thariqat Ahmadiyah yang disebarkan oleh Tuan Tabal bukanlah merupakan pengajian asas. Pengajian yang asas dan pemantapan beliau mula mengajarnya di kampung Kutan, Kelantan, selanjutnya pindah ke Terengganu. Di antara muridnya di Terengganu ialah Bentara Guru Haji Wan Saleh, iaitu Dato' Bentara Guru Mufti Terengganu. Selanjutnya beliau mengajar pondok di kampung Tempoyak Tabal. Setelah berpindah ke Kota Bharu, Kelantan, pengajaran dan dakwah lebih dipergiatkan lagi. Beliau telah berhasil membangun sebuah surau tempat beribadat dan mendidik umat di Lorong Semian.
Maklumat mengenai Tuan Tabal, pengamal Thariqat Ahmadiyah yang tersebut dapat disemak daripada surat Raja Kelantan ibnu Sultan Muhammad kepada Syeikh Ahmad al-Fathani tarikh 14 Ramadan 1323 Hijrah, tertulis,''... orang yang dahulu beberapa banyak terima Thariqat Rasyidi, seperti Tuan Haji Abdus Shamad Tabal ...'' Dipercayai beliau telah mengajar thariqat yang tersebut terutama kepada anak-anak beliau.
Bagaimanapun pengajaran Thariqat Ahmadiyah yang disebarkan oleh Tuan Tabal bukanlah merupakan pengajian asas. Pengajian yang asas dan pemantapan beliau mula mengajarnya di kampung Kutan, Kelantan, selanjutnya pindah ke Terengganu. Di antara muridnya di Terengganu ialah Bentara Guru Haji Wan Saleh, iaitu Dato' Bentara Guru Mufti Terengganu. Selanjutnya beliau mengajar pondok di kampung Tempoyak Tabal. Setelah berpindah ke Kota Bharu, Kelantan, pengajaran dan dakwah lebih dipergiatkan lagi. Beliau telah berhasil membangun sebuah surau tempat beribadat dan mendidik umat di Lorong Semian.
PENULISAN
Karya Tuan Tabal yang telah ditemui ialah:
Karya Tuan Tabal yang telah ditemui ialah:
1. Munabbihul Ghafilin, diselesaikan hari
Sabtu, 2 Muharam 1285 Hijrah/ 1868 Masihi. Kandungannya membicarakan tasawuf,
merupakan petikan daripada kitab Ihya Ulumid Din dan Masyariqul Anwar. Naskhah
yang dicetak berasal daripada salinan anak beliau, Nik Abdullah pada hari
Sabtu, 29 Syaaban 1320 Hijrah.
2. Jalalul Qulub bi Zikrillah,
diselesaikan pada waktu Zuhur, hari Rabu, 18 Muharam 1287 Hijrah/1870 Masihi.
Kandungannya juga mengenai tasawuf. Cetakan pertama oleh Majlis Ugama Islam
Kelantan, 29 Zulhijjah 1254 Hijrah/ 1935 Masihi. Cetakan yang kedua, Mathba'ah
al-Kamaliyah, Kota Bharu, Kelantan. Diberi kata pendahuluan oleh Tuan Guru Haji
Nik Daud bin Ahmad Jambu, di Bukit Rahmah Tanah Merah, Kelantan.
3. Kifayatul `Awam fima Yajibu `alaihim min Umuril Islam, diselesaikan 14 Safar 1295 Hijrah/1878 Masihi. Manuskrip kitab ini telah penulis miliki pada 3 Syawal 1411 Hijrah, dihadiahkan oleh salah seorang keturunan Tuan Guru Haji Ahmad bin Abdul Manan (ulama Kelantan murid Syeikh Ahmad al-Fathani). Manuskrip tersebut tidak lengkap dan merupakan salinan yang dilakukan pada akhir bulan Syawal 1321 Hijrah/1903 Masihi. Selain manuskrip penulis juga memiliki cetakan batu yang diperoleh di Senggora (1991). Tempat dan tarikh cetakan tiada tersebut dalam cetakan huruf batu tersebut.
3. Kifayatul `Awam fima Yajibu `alaihim min Umuril Islam, diselesaikan 14 Safar 1295 Hijrah/1878 Masihi. Manuskrip kitab ini telah penulis miliki pada 3 Syawal 1411 Hijrah, dihadiahkan oleh salah seorang keturunan Tuan Guru Haji Ahmad bin Abdul Manan (ulama Kelantan murid Syeikh Ahmad al-Fathani). Manuskrip tersebut tidak lengkap dan merupakan salinan yang dilakukan pada akhir bulan Syawal 1321 Hijrah/1903 Masihi. Selain manuskrip penulis juga memiliki cetakan batu yang diperoleh di Senggora (1991). Tempat dan tarikh cetakan tiada tersebut dalam cetakan huruf batu tersebut.
4. Mun-yatu Ahlil Auwab fi Bayanit Taubah,
oleh sebab saya tidak dapat merujuk kitab asli, maka tidak dapat memastikan
yang mana sebenarnya judul yang betul, apakah seperti yang penulis tulis itu
atau yang satu lagi tertulis "... al-Awbah ...'' bukan " ... Auwab
...''. Tertulis Auwab berdasarkan senarai tulisan tangan yang penulis peroleh
daripada salah seorang keturunan Tuan Tabal, dalam senarai Nik Abdul Aziz juga
sama demikian. Yang menulis al-Awbah ditulis oleh beberapa penulis termasuk
Hamdan Hassan (lihat hlm. 238). Daripada senarai Hamdan Hassan diperoleh
maklumat bahawa kitab ini pernah diterbitkan oleh Mustafa Press, Kota Bharu
(tanpa tahun).
5. Bab Harap, dicetak oleh Mathba'ah
al-Kamaliyah, Kota Bharu, 1359 Hijrah/ 1940 Masihi.
6. Bidayatu Ta'limil `Awam fi Tarafi min
Arkanil Islam, tanpa menyebut tarikh. Pernah dicetak oleh Mathba'ah al-Miriyah,
Mekah, 1323 Hijrah/1906 Masihi. Cetakan kelima oleh Mathba'ah al-Kamaliyah,
Kota Bharu.
7. Manhatul Qaribil Mujib wa Mughnir Raghibin fit Taqrib, diselesaikan pada Jumaat, 10 Zulhijjah 1300 Hijrah/1882 Masihi. Kandungan kitab ini ialah usuluddin, fikah dan tasawuf. Tetapi yang terpenting ialah fikah. Cetakan yang kedua oleh Mathba'ah al-Kamaliyah, Kota Bharu, 1354 Hijrah/ 1935 Masihi. Kitab ini adalah karya Tuan Tabal yang paling tebal, 327 halaman menurut ukuran model kitab-kitab Melayu/Jawi.
8. Mun-yatul Muridin fi Ba'dhi Ausafi Saiyidil Mursalin, kitab ini tidak sempat diselesaikan kerana beliau meninggal dunia. Kitab ini pernah diterbitkan oleh Mathba'ah al-Kamaliyah, Kota Bharu, 1345 Hijrah/1926 Masihi.
Beberapa orang anak dan keturunan Tuan Tabal yang menjadi ulama, di antaranya Mufti Haji Wan Muhammad Bin Haji Abdul Samad (1870M-1920M) mufti ketiga kerajaan Islam Kelantan abang kepada Mufti Haji Wan Musa Bin Haji Abdul Samad menjadi mufti ke empat kelantan selepas menggantikan adiknya(1875M-1939M).
7. Manhatul Qaribil Mujib wa Mughnir Raghibin fit Taqrib, diselesaikan pada Jumaat, 10 Zulhijjah 1300 Hijrah/1882 Masihi. Kandungan kitab ini ialah usuluddin, fikah dan tasawuf. Tetapi yang terpenting ialah fikah. Cetakan yang kedua oleh Mathba'ah al-Kamaliyah, Kota Bharu, 1354 Hijrah/ 1935 Masihi. Kitab ini adalah karya Tuan Tabal yang paling tebal, 327 halaman menurut ukuran model kitab-kitab Melayu/Jawi.
8. Mun-yatul Muridin fi Ba'dhi Ausafi Saiyidil Mursalin, kitab ini tidak sempat diselesaikan kerana beliau meninggal dunia. Kitab ini pernah diterbitkan oleh Mathba'ah al-Kamaliyah, Kota Bharu, 1345 Hijrah/1926 Masihi.
Beberapa orang anak dan keturunan Tuan Tabal yang menjadi ulama, di antaranya Mufti Haji Wan Muhammad Bin Haji Abdul Samad (1870M-1920M) mufti ketiga kerajaan Islam Kelantan abang kepada Mufti Haji Wan Musa Bin Haji Abdul Samad menjadi mufti ke empat kelantan selepas menggantikan adiknya(1875M-1939M).
Oleh WAN MOHD. SHAGHIR ABDULLAH
No comments:
Post a Comment